Администрация Президента
Республики Южная Осетия

Кусарт кæныны хицæн æгъдæуттæ зæххыл бирæ адæмтæм ис. Алы адæмæн дæр сæ дунеæмбарынадмæ гæсгæ, хицæн кæнынц цасдæрбæрцæй се ‘гъдæутты миниуджытæ æмæ сæ архайдтæ.

Дзырд кусарты этимологи Уасо Абайты хъуыдымæ гæнæн ис æмæ равзæрд ирайнаг дзырдæй Kusart |kjsart вероятно, восходит к иранскому kausadra от kaus – закалывать, убывать,«закалывать согласно ритуалу» «ритуально дозволенное мясо». [В.Абаев 1958. 603ф]. Ирон æвзаджы ис дыууæ æмбарынады: æргæвдын æмæ кусарт кæнын. Сыгъдæг физиологион æгъдауæй ацы дыууæ æмбарынады дæр æвдисынц иу архайд æмæ сты синонимтæ, фæлæ сæм этнографион цæстынгасæй куы ркæсæм, уæд кусарт кæнын нысан кæны, исты сæрмагонд боны тыххæй аргæвдын, æмæ æргæвдын та – алы боны хардзæн дзидза амал кæнын.[Уанеты 1970 Ф№7].

Бæрæгбоны, иумийагæй цины бонæн, стæй ма рынчыны номыл кæй кусарт кодтой, уый фылдæр кодтой нывонд. Нывонд та кодтой галтæ, уæнгуытæ нæл родтæ, афтæ ма лыстæгкъах фосдæр.

Нывонд кæныны æгъдау ирон адæммæ вæццæгæн сывзæрд тынг раджы, уымæн æмæ нывонд кæнын æмæ йæ кусарт кæныны хицæн æгъдæуттæ зындгонд уыдысты скифтæм дæр. «Историйы фыд» Геродот куыд хъусын кæны, афтæмæй, скифтæ куыд сæ хуыцæутты номыл, афтæ æндæр бæрæгбонты цы нывонды кусарттæгтæ кодтой, уыдон кæрæдзийæ абондæр нæ хицæн кæнынц. Скифты дуджы нывондаг бæндæнæй хурх кодтой, йæ хурх ын кардæй нæ лыг кодтой фæлæ.

Нæ раг фыдæлтæм нывонд кæнын æмæ кусарт кæныны æгъдауы цы хицæн миниуджытæ уыд, уый фæдыл ницы бæрæггæнæнтæ ис уадиссаг, фæлæ бæрæг куыд у, афтæмæй скифтæ нывондагы куы кусарт кодтой, уæд иу дзуары лæг, кувæг лæг æнæмæнгæй скуывдта хуыцауы кæннод та цы зæды номыл уыд, уымæ [Геродот 1991. 27ф.].

Сæрмагонд бæрæг бонæн иу нæ фыдæлтæ кодтой нывæндттæ. Уæлдайдæр зæддтæ æмæ бæрæгбонты номыл, афтæ ма рынчыны тыххæйдæр, стæй ма лæппуйы гуырды, чындзæхсæвы, хъæугуывдты æмæ æндæрты фæдыл.

Кусæрттагæн иу уыд сæрмагонд кусартгæнæн ныллæг фынг (кусартгæнæн тæрхæг). Всеволод Миллер куыд зæгъы афтæмæй, ивгъуыд рæстæджы-иу, кусарты фæдзæхстой æмæ хæлар кодтой къонайы арты цур æнæмæнгæй [В. Миллер. 1992. 448ф.].

Кусарт куы фæкæнынц уæд хæдзары æфсинтæ рахæссынц тæбæгъы уæлæ æртæ кæрдзын, цæхх æмæ æртæ цырагъы афтæ ма дурыны арахъхъ сыкъаимæ. Кæстæртæй сæ иу фæхæцы кусæрттаджы рахиз сыкъайыл. Кувæг фæлæууы цины бæрæгбоны рæстæджы кусæрттаджы рахиз фарс худаистæй, йæ ргом хурскæсæнмæ [Ирон фарн. 2012.197ф]. Иннæ кæстæр та вæййы уырдыглæууæг. Хистæрæн йæ рахиз къухы сыкъа, галиу къухы та цырæгътæ æмæ худистæй райдайы кувын. Фыццаг хуыцауы ном ссары æмæ кувæггаг авæры рахизырдæм кæстæрмæ, зæгъгæ «кувæггаг». Кæстæрмæ та уымæн дæттой кувæггаг, æмæ кæстæр æнæтæригъæд у æмæ куывд хуыцау хуыздæр айсы. Кæстæр кувæггаг райсы æмæ хистæры куывдыл сразы вæййы, зæгъæг дæ куывд дын хуыцау айсæт æмæ йæ аназы. Сыкъа фæстæмæ уырдыг лæууæгмæ авæры æмæ æртæ кæрдзынæй уæллагæйæм иу кæрдих хистæртæй исчи авæры, уый дæр кувæггагмæ хауы. Уырдыг лæууæг та сыкъа фæстæмæ байдзаг кæны æмæ йæ хистæрмæ ратты. Хистæр дæр йæ ракуывды фæстæ кæрдзыны кæрдихæй ацаходы, авæры дзы кæстæртæм дæр.

Хъыджы боны кусæрттаг хæларгæнгæйæ ардтой Хуыцау æмæ Барастыры нæмттæ, Уæстырджы æмæ зæдтæн нæ куывдтой.

Уырдыг лæууæг та æркæны дыккаг сыкъа æмæ та йæ ратты хистæрмæ. Хистæр дыккаг сыкъайæ ракувы æмæ ссары зæды ном. Йæ сыкъа аназы æмæ йæ кæстæрмæ авæры, йæ къухы цы цырæгътæ ис, уыдон та сдары кусæрттаджы рахиз уæныл (Миллеры æмæ æндæрты æрмæджытæм гæсгæ, кувæг уыцы рæстæджы артæй судзгæ æхсидав иу райста æмæ иу æй сдардта кусæрттаджы рахиз хъусы фæстæ æмæ йæ ныхыл, дзуарсыгъдгæнгæйæ [Миллер 1992.448ф.]), кæннод та йæ рахиз уæныл [Айларты И. 2012.197ф] йæ дзыхыл ма йын цæхх дæр сдары æмæ стæй йæ цырæгътæ авæры кæстæрмæ, уый та сæ искуы къулыл бæрзонд ран бандадзы. Уæдмæ та уырдыглæууæг æртыккаг сыкъа дæр æркæны æмæ йæ авæры фæстæмæ хистæрмæ. Æртыккаг сыкъайæ та хистæр бафæдзæхсы йæ бинонты, хъæубæсты æмæ уазджыты. Ацы куывды дæр, алы хъуыдызагъды фæстæ кæстæртæ хъæрæй фæдзурынц «Оммен Хуыцау» зæгъгæ. Ацы æртæ куывд йедтæмæ æндæр куывдтæ нал фембæлы æмæ кусарт кæнынмæ бавналынц.

Кусарт кæнын, иумийагæй æргæвдын куыд æндæр адæмтæм, афтæ ирон адæммæ дæр уыд цалдæр хуызы, уыцы нымæцы: хурхæй æргæвдын, дыууæ сыкъайы æхсæн кардæй ныццæвын, зæрдæ барæхойын, хурх кæнын – ацы архайды хицæн хуызæй пайта кодтой скифты знæмтæ.

Цины, бæрæгбоны номыл цы нывондаг вæййы уый туг чи суадзы, уый хуыйны кусартгæнæг æмæ зæгъгæ зианы номыл куы вæййы, уæд та хуыйны æргæвдæг [Цгъойты Х. 2015].

Кусæрттагы æрхуыссын кæнынц йæ галиу фарсыл, йæ æргæвдæн та хъуамæ уа хурыскæсæнырдæм. Кусартгæнæг кусæрттагæн йæ сæрыл, кæннод сыкъайыл фæхæцы галиу къухæй, рахизæй та кардыл æмæ йын йæ хурх лыгкæнынмæ куы бавналы, уæд фæзæгъы: «Цы зæды номыл у, уый номæй, барст дын фæуæт æмæ йæ сыгъдæгæй айс». Уыцы рæстæджы кæстæртæ фæхæцынц кусæрттагыл. Кусартимæ чи фæархайы, уыдон хуыйнынц кусартгæнджытæ. Исчи сæ куы æрбаййафы кусартимæ архайгæ, уый та сын фæдзуры «нæрдгусарт ут æмæ фарны хъуыддæгты архайут». Сæйраг кусартгæнæг кусæрттаджы сæр куы ракæны, уæд æй ратты кæстæртæм, цæмæй йæ сарауой артыл æмæ йæ ныссыгъдæг кæной бæстон. Ивгъуыд рæстæджыты та иу сæр куы ралыг кодтой, уæд иу æй артыл йæ æргæвдæны æрдыгæй ацарыдтой æмæ – иу æй фæстæмæ авæрдтой кæцæй йæ ракодтой уым, афтæ æртæ хатты æмæ-иу æй æрмæст уый фæстæ радтой арауынмæ кæстæртæм [Пчелина 1932]. Нæ рагфыдæлтæ нывонды кусарттæгтæ судзгæ кæй кодтой артыл æмæ йæ куыдфæстагмæ сæ цæст судзын кæй нал уарзта, уымæ гæсгæ, йæ фæстагмæ раивдтой æмæ иу сæр куы ракодтой, уæд иу æй артыл уымæн ацарыдтой йæ æргæвстырдыгæй æмæ, зæгъгæ, цæмæй йæ хус сымаг хуыцæуттæм цæуа [Джыккайты Ш. МД №10 2004.]. Куыд зонæм, афтæмæй ацы рагон æгъдау кусæрттагы арты басудзын æмæ фæстæдæр та кусæрттаджы сæр артыл сдарыны нысан уыд арт-хуры бардуагмæ табу кæныны æгъдау, кæцыйæн нæ фыдæлтæ кодтой уæлдай табу æмæ уымæ гæсгæ æрæджыйы онг дæр ма йæ бæрджытæ уыдысты адæмы уырнынады. Дарддæр кусартгæнæг фыццаг ралыг кæныц къæхтæ æмæ уыдон дæр раттынц сæр аразæгмæ.

Уый фæстæ, царм стигъынмæ бавналы кусартгæнæг. Царм стъыгъдтой дыууæ хуызы: фыццаг дзæкъулстъыгъд, хонынц ма йæ къупристыгъд, мæхæлстъыгъд, лалымстъыгъд, дыккаг та гуырæй стъигъын. [Уанеты В. 1970№7 ]. Лалым стыгъд кодтой лыстæг фосы.

Цины кусæрттагæн фыццаг æвналынц къæрткæнынмæ йæ рахиз фарсæй, ома æсгуы æмæ æгъдмæ, зианы фæдыл куы вæййы, уæд та йæ галиу фарсмæ [Айларты И. 2012. 198ф]. Стæй йæ дарддæр къæртт кæнын байдайынц. Галты, уæнгуыты кардæй стыгъдтой, фæлæ род æмæ лыстæгкъах фосы та къухæй. Кусæрттаг стыгъд куы фæвæййы, уæд ма фæстагмæ баззайы къæдзил, фырæн та фæхсын. Фыры фæхсыныл дæр иу ран кард рауадзынц цармыл, æмæ йæ стæй къухы хистæр æнгуылдзы ныхæй арæхстгай астигъынц. Стигъгæ-стигъын царм ма хъуамæ алыгтæ уа, ма дæр ыл сырдон фыдæй баззайа, кæннод кусæртгæнæгыл худгæ фæкæнынц, зæгъгæ, нæ рæхсы кусарт кæнынмæ.

Кусæрттаг стыгъд куы фæвæййы æгасæй дæр, уæд æм бавналынц къæрт кæнынмæ. Риуы гуыдыры кæрон цы æргъиугонд ис, уый хуыйны «риуыгънæг [Айларты И. 2012. 198]» — «сиахсы хай» дæр ма йæ фæхонынц (чъепс) [Хъайтаты С. 1992 92ф.], æмæ уый рæбыныл кардæй слыг кæнынц æмæ йæ искуы цæджындзыл, къулыл ныццæвынц, фылдæр хатт та къæсæры сæрмæ, цæмæй бандæдза, æмæ кæд фæстæмæ нæ фесхъиуы, нæ рахауы, уæд фæзæгъынц нæ сиахс хъаруджын у. Фæлæ фылдæр хатт уый фæнысан кæны кæд цинагы æмæ æндæр бæрæгбоны кусарт у, уæд ма дзы зæгъгæ уыдзæн цинаджы кусæрттæгтæ.

Риуы гуыдыр куы балыг кæнынц, уæд фыццаг сисынц фарсылæвзаг æмæ фиутæ. Фиутæ сты дыууæ хуызы, уæцъæфы алыварс фиутæ (фæрстыл фиутæ) æмæ тъæнгты фиутæ. Фиуты фæстæ исын фæхъæуы фæстаг хуылфыдзаума.

Уырдыгæй фæстæмæ хъæуы сисын раздаг хуылфыдзаума, хурхы сæртыл ныххæцгæйæ сыл иумæ рахæцынц фæстæрдæм. Раздаг æмæ фæстаг хуылфыдзаумайы æхсæн цы тæнæг цъар ис, уый æндæгъд вæййы фæрсджытыл æмæ уый дæр фæхъæуы кардæй фæлыг кæнын, уый фæстæ сæ æнцонтæй сисынц, искуы сæ цæджындзыл ацауындзынц. Лыг æрцæуынц зæрдæйы хъустæ, зæрдæйæн дæр йæхи дыууæ кæннод фылдæр дихтæ акæнынц, цæмæй йæ туг ралæдæрса. Дарддæр сустæ дæр цалдæргай лыгтæ фæкæнынц, уыдонæй дæр туг ралæдæрсы. Игæры уæлæ æндæгъд вæййы маст æмæ уый дæр арæхстгай фæхицæн кæнынц, цæмæй хуылфыдзаумайыл ма ныккæла. Стуры æмæ фысы маст адæмон медицинæйы ахъаззаг хосыл цæуы нымад, уæлдайдæр та ахсæны низтæн.

Фæрсджыты фæстаг хайы цур рагъыстæгыл сты сучъитæ, уыдон дæр хицæнтæй слыг кæнынц. Ацы архайдты фæстæ кусæрттаг фыццаг уæнгтæ цæуы фондз хайыл, хицæнæй сисынц рагъыстæг кæрæй-кæронмæ. Хицæнтæй ралыг кæнынц онгыл фæстаг цæуæнтæ (æгъдтæ). Раздаг цæуæнтимæ иумæ исынц фæрсджыты дæр. Рагъыстæгæй фыццаг лыг цæуы бирæгъы хай (мæкъуыр стæг), уый ирон адæм нæ хæрынц. Адæмон уырнынадмæ гæсгæ, уый чи бахæры, уымæ Тутыр фыдæх кæны æмæ йын йæ фосыл та бирæгъты бафтауы. Дыккаг хай у æвцæг (нагъы хай), æртыккаг та бæрзæй. Бæрзæй куы фæисынц, уæд ранымайын фæхъæуы авд уырынгы рагъы стджытæй. Уырдыгæй дæлæмæ хуыйны рагъыстæг, стæй та чъылдым стæг лыг цæуынц æртыгай уырынгтæ æмæ афтæмæй арæзт цæуы хицæн хæйттæ. Кæройнаг у дымæг (къæдзил). Фысæн та — фæхсын лыг цæуы хицæнæй. Раздаг цæуæнтæ дæр хицæнгонд фæцæуынц фæрсджытæй, стæй уæд фыццаджы онгыл лыг цæуынц онтæ (уæнтæ) æмæ æсгуытæ. Онмæ кард хъуамæ ма баххæсса, æрмæстдæр базыгы хъулыл кæм иу кæнынц, уымæй дарддæр. Уымæн æмæ оныл кард куы андзæва, уæд фынгыл рывæргæйæ дзы оны кæсджытæ куы кæсой, уæд раст нал æвдисдзысты æрцæуинаг хъуыддæгтæ. Фæрсджытæ цины гъдауы дих цæуынц æртыгай, зианы фæдыл та дыгæйттыл. Зæды номыл кусарт куы вæййы, уæд раззаг рахизфарс æртæ фæрсчы вæййынц сæйраг физонæгыл конд уæхстыл разырдыгай. Раздаг цæуæнтæ фæрсджытимæ хуыйнынц – æвдысæрмттæ [Айларты И 1992. 200ф].

Раздаг фæрсджытæ кæм иу кæнынц, уыцы хай та хуыйны «каразимаг» уырыссагау «грудинка». Ис ма йын хицæн кæмтты æндæр нæмттæ дæр: «риуыгуыдыр», «риуыгæрдæн», «мæргъыстæг» [Уанеты В. 1970 Ф№7].

Фæстаг цæуæнтæ дæр дих сты ахæм уæнгтыл: мæкъуыстæг, синыстæг æмæ æсгуы.

Геродот куыд хъусын кæны афтæмæй: скифтæ иу кусæрттаг куы акодтой, уæд иу йын йæ иу хай фыдызгъæлæй æмæ раздаг хуылфыдзаумайæ зæдæн ныххлæар кодтой æмæ иу сæ, зæгъгæ, æнæфыхæй ныууагътой зæххыл [кæс Геродот 27ф.]. Ацы скифаг æгъдау кусæрттаджы кæрдихтæ зæхмæ æппарын, мæнмæ гæсгæ, абон дæр æххæст цæуы кусæрттаджы бирæгъы хай æмæ зæрдæйы хъустæ кæй аппарынц зæхмæ, афтæ ма иу хурхы сæртæ та артмæ кæй æппæрстой, уый та амоны ома сæ хæлар кæнынц сæ зæдæн, уымæ гæсгæ сæ хæргæ дæр нæ кæнынц.

Иумийагæй, кусæрттаджы хæйттæ сты сæры хæйттæ: тæрных, сæрыкъуыдыр, æфсæрыкъæдз-дзуака, дыууæ хъусы, дыууæ цæсты, æвзаг æмæ магъз. Нагъы æмæ астæустæджы хæйттæ: бирæгъы (мæкъуыры) хай, æфцæг (нагъ), бæрзæй, рагъыстæг, чъылдымстæг, къæдзил, дымæг — фæхсын фысæн, кæдзилы алгъ.

Æвдæсармы хæйттæ: фæрсджытæ, базгуытæ, уæнтæ (онтæ). Каразимаг (риуыгуыдыр), риуыгънæг æмæ фæлымтæ. Фæрсджытæй фæстаг кæройнаг фæрск та хуыйны сидзæр фæрск. Фæстаг цæуæнтæ (æгъдтæ): сины хæйттæ, мæкъуысджытæ æмæ æсгуытæ.

Раззаг хуылфыдзаумæттæ: хъахъæлæг, ласæггаг, хурхыуадындзтæ, зæрдæ, зæрдæйы хъустæ, игæр, сустæ (рæуджытæ), масты дзæкъул, саунæгъ-хæлур. Фæстаг хуылфыдзаумæттæ: уæцъæф, зынæхсæн, ахсæн, лыстæг тъæнгтæ, æрмæчъытæ, фарсылæвзаг, уыргтæ, лыстæг тъæнгтæ, гуыбыны – тъæнгты фиуыцъар, фарсыл фиутæ æ.а.д.[Айларты И. 2012. 200ф]. Афтæ ма разззаг æмæ фæстаг къæхтæ.

Цины фæдыл куы вæййы кусæрттаг, уæд кусæрттаджы хицæн уæнгты æсджытæ фæрæтæй лыг кæнын нæ æмбæлы, уымæ гæсгæ уæлдайдæр фæрсджытæ фæхицæн кæнынц æртыгæйттыл, кæннод та иугæйттыл. Уымæн æмæ фарн, амонддæттæгæн алцыдæр нымад у, саст та æнамонды нысан у [кæс Цгъойты Х. 2015.

Хæхбæсты ирон адæм та иу кусæрттаг конд куы фæвæййынц, уæд цуайнагы мидæг дон афтæмæй йæ бауæларт кæнынц, æмæ дзы фыдызгъæл ныккалынц. Историон ратæдзæнтæй бæрæг куыд цæуы афтæмæй нæ рагфыдæлтæ — скифтæ иу кусæрттаг куы акодтой, уæд-иу фыдызгъæлæй æсджытæ рахицæн кодтой æмæ иу æй стыр цуайнаджы бауæларт кодтой, хъæд сæм хæрз цъус кæй уыд, уымæ гæсгæ иу кусæрттаджы æстджытæй арт скодтой æмæ фыдызгъæл афтæмæй фыхтой. Цуайнаг иу сæм куы нæ уыд, уæд та иу фыдызгъæл фыхтой кусæрттагы ахсæны мидæг, чысыл иу йыл дон дæр ныккодтой. Стæй иу йыл зæгъгæ бынæй арт бандзæрстой, фыдызгъæлæй рахицæнгæнгæ æсчытыл. Ома иу гал (кусæрттаг) йæхæдæг йæхи фыхта [Геродот. 27ф.]. Кусæрттаг уа, æргæвдинаг, цалынмæ сфыца, цины хъуыдтаджы дзы цалынмæ Стыр Хуыцауы, йе сконд зæдты æмæ дауджыты ном ссарой, зианы дзы мардæн цалынмæ ныххæлар кæной, уæдмæ дзы хæрын нæ фæтчы, хъуамæ дзы мачи æмæ мацы фæхъæстæ уа [Цгъойты Х. 2015].

Кусæрттаг-иу бæстонгонд куы æрцыд, фыдызгъæл та уæларт, уæд та царм бабæстон кодтой. Ирон адæмы рагфыдæлтæ ивгъуыд рæстæджыты галы цармыл хордтой ард. Галдзармыл та уымæн хордтой ард, æмæ гал нымад цыд Хуыцауы кувинагыл. Æгæрыстæмæй, кодтой сомы дæр, раст ныхасы равдисыны тыххæй «зæгъгæ ма дын кæд галдзармыл бахæрон ард, æндæр дын мæ бон ницыуал у». Уымæй дарддæр ма баззад ахæм загъдау галдзармы фæдыл. «нæ хъонагъдзинад баст у галдзармыл» [Алборов Ф 91. 24-25ф]. Куыд кæсæм, афтæмæй кусарт кæныны æгъдæуттæ ирон адæммæ æнæхъæн зонад уыдысты æмæ уыдон та цы нæлгоймаг нæ зыдта æмæ нæ арæхст, уый та æхсæнады æгуыдзæгыл цыд нымад. Уымæ гæсгæ-иу сывæллонæй фæстæмæ лæппуты ахуыр æмæ цайдагъ кодтой кусарт кæныныл. Уыцы гъдæуттæ махмæ æрхæццæ сты рæстæджы фæлм цы дугтыл ныббатт, уырдыгæй æмæ сæ мах, ирон адæм куы нæ зонæм æмæ ахуыр кæнæм, уæд нæм цы сомбон æнхъæлмæ кæсы, уый зын зæгъæн у. Уæлдайдæр сыл кæстæр фæлтæры куы нæ цайдагъ кæнæм æмæ сæ куы нæ æххæст кæной, уæд, фæстæдæр æрмæст сырдау кусарттаг æргæвдзысты. Адæм та сырдтæй, иумийагæй, цæрæгойтæй, уымæй хицæн кæнынц æмæ сын ис культура, æнæ кæцыйæ æхсæнадæн уæвынад кæнын нæй æмæ культура та цы адаммæ нæ уа, уыдон та царды асинтыл нæ акъахцæф кæндзысты размæ.

Кæронбæттæны ма мæ фæнды зæгъын уый æмæ дон сæрæй рæсугъд кæны. Нæ фыдæлты алæмæттаг гъдæуттæ рохгонд цæуынц, уымæй ма сæ ферох кодтой нæ хистæртæ дæр. Æгæрыстæмæй бæрæгбоны. Цины фынгыл чи ракува, уый дæр тынг кадавар ссис, зианы фæдыл дыууæ ныхас загъынмæ нал арæхсынц. Мæ хъуыдымæ гæсгæ, хуымæтæджы ирон æгъдæуттæ цы ирон лæг нæ зоны, уæлдайдæр та хистæр, уый хъуамæ фынгмæ уадзинаг дæр ма уа, бакæнын сын хъæуы хъоды. Уымæ гæсгæ æмæ абон кæстæртæ дæр цæвиттон кæмæй райсой, æгъдæуттæ кæмæй базоной, уый сын нал вæййы.

Ирбег Маргиев