Къоста алыварсон курдиаты хицау уыд. Йе сфӕлдыстад ын чи иртӕста, уыдон рӕгъмӕ рахастой ахӕм фарстытӕ: «Къоста — ирон литературон ӕвзаг аразӕг», «Ирон литературӕйы бындурӕвӕрӕг», «Къоста — историк, этнограф, философ», «Къоста ӕмӕ уырыссаг культурӕ», «Къоста ӕмӕ Украинӕ», «Къоста ӕмӕ гуырдзиаг литературӕ» ӕмӕ ӕндӕртӕ.

Йæ уацтыл куы дзурӕм, уӕд уыдон бирæ сты æмæ сæ зыны,Къоста  хӕлардзинады хидтӕ аразӕг кæй уыд. Уыцы ахсджиаг фарсты мидис та у — Къоста бирæ нациты минӕвӕрттимӕ уыд зонгӕ, фӕлӕ дзы хорзӕй дарддӕр иуы тыххӕй дӕр йӕ дзыхӕй мӕгуырау ныхас никуы схауд. Дыккаг та уый, ӕмӕ Къостайы ном Иры арӕнтӕй раджы ахызт, дунейы зынгӕ адӕмтӕй бирӕты ӕвзӕгтӕм ӕрцыд тӕлмацгонд. 61 нацийӕ фылдӕр у сӕ нымӕц, Къостайы сӕхи ӕвзӕгтыл чи кӕсы, ахӕмтӕн. Уарзтой ӕмӕ йӕ уарзынц абон дӕр йӕ лӕгдзинады, уӕндон ӕмӕ ӕргомдзинады тыххӕй.

Йӕ ныхас та уыд:

«Кӕнын мӕ зарӕг алкӕд дӕр ӕргомӕй

Фыдракӕндӕн ӕргом уайдзӕф кӕнын,

Тыхы ныхмӕ ӕз риуӕй-риумӕ рлӕууын,

Рӕстдзинадыл уӕндон ныхас кӕнын».

Къоста йӕхи базонынӕй йӕ мӕлӕты бонмӕ уыдис тохгӕнӕг поэт. Хӕххон лӕджы фырт уыд, йӕ сабион бонты федта Нары кӕмтты гӕмӕх фӕхстӕ, уӕд бамбӕрста, зӕххъуагдзинад цы у, лӕджы бындзӕфхад куы сси, уӕд та загъта: «Адӕмӕн зӕхх у сӕ дарӕг». Зӕххъуагдзинад кӕцӕй ӕвзӕрд, цы уавӕрмӕ ӕркодта Иры дзыллӕйы, уыдӕттыл бирӕ фӕдзырдта поэт йе ‘мдзӕвгӕты, уацты.

Барты сӕрыл тохӕн алы фӕрӕз дӕр хорз у, фӕлӕ Къоста хорз ӕмбӕрста, ахӕм тохӕн иууыл тыхджындӕр кӕй у периодикон мыхуыр æмæ бирӕ фӕтох кодта, уӕлдайдӕр та газет «Северный Кавказ»-ы кусын куы райдыдта, уӕдӕй, цӕмӕй йӕ Ирыстоны уа йӕхи периодикон мыхуыр.

Къоста ӕмӕ Ставраполь. Уый егъау ӕмӕ хицӕн фарст у, фӕлӕ цыбыртӕй зӕгъӕн ис, Ставраполь Къостайы царды егъау бынат кӕй бацахста. Йӕ фыццаг бӕллиц уыд — уымы семинар фӕуын, йӕ дыккаг бӕллиц та уыд, хаст уӕвгӕйӕ, газет «Северный Кавказ»-ы руаджы йӕ мӕстытӕ райсын, йӕ рӕстдзинады хъуыддаг куыд бамбарын кӕна, ӕртыккаг та — куыд ракала хурмӕ Цӕгат Кавказы урӕд хицӕутты ӕнаккаг, ӕлгъаг миты.

Уыдӕттӕн ын фадат радта Ставраполаг газет «Северный Кавказ». Уый уыдис хисӕрмагонд газет Ефсеевӕн. Къостайы ӕрбакъахдзӕф ацы редакцимӕ бӕрзонд систа «Северный Кавказ»-ы ном. Ныр Къостайӕн фадат фӕцис тӕрхоны лӕгтӕн сӕ ных бакъуырынӕн.

Уӕлдай тынгдӕр та сын сӕ артыл уазал дон ауагъта, мыхуыры куы фӕзынд йӕ поэмӕ «Кӕмӕн ис ныр зӕрдӕрухс цард». Терчы зылды хицау инӕлар-булкъон Кахановы Лӕгхорты Сенкъа (Сенька Людоедов) кӕм схуыдта, уым ма йӕ дӕлдӕр чиновниктыл дӕр кӕм сауӕрстаид.

Цард вазыгджын у, йӕ сӕрыл сагъӕстӕ егъау ӕмӕ дардыл сты. Къоста дзы ӕвзонгӕй баленк кодта, ӕвзонгӕй аныгъуылд уыцы сагъӕсты. Ардыгӕй фидарӕй ис зӕгъӕн: Къоста ӕрыгонӕй бавнӕлдта журналисты куыстмӕ ӕмӕ ссис активон зиууон, куырыхон ӕмӕ арӕхстджын журналист.

Царды периодикон мыхуыр ахсджиаг рахӕцӕн кӕй у, уый хорз ӕмбӕрста Къоста. Ӕмбӕрста уый дӕр, алы нацийӕн дӕр йӕхи мадӕлон ӕвзагыл газет куы цӕуа, уӕд сӕ бон дзурын ӕмӕ тох кӕнын кæй уыдзӕн сӕ бартыл дӕр ӕмӕ сӕ царды уагыл дӕр.

Мадӕлон ӕвзагыл уыцы дуджы уый зын хъуыддаг кӕй уыд, уый Къоста бавзӕрста уæлдай тынгдæр бамбæрста, йӕ нӕрӕмон чиныг «Ирон фӕндыр» мыхуыры куы уагъта, уӕд. Ӕмӕ зӕгъӕн ис, Къостайӕн уый дӕр, чи зоны, нӕ бантыстаид, Джиоты Христофор (Пора) куынӕ уыдаид, уӕд.

Къостайы тыххӕй цы ӕрмӕджытӕ баззад, уыдонмӕ гӕсгӕ зӕгъӕн ис, йӕ рӕстӕджы Къостайы фарсмӕ кӕй ӕрывӕрттаиккам, махмӕ ахӕм ирон журналист кæй ничи уыд. Мӕ хъуыдыйы сӕйраг тых ӕппарын иу ахсджиаг фарстмӕ — Къоста уыдис курдиатджын журналист дӕр. Афтӕ йӕ куы зӕгъӕм, уӕд журналист ӕмӕ публицист ӕфсымӕртӕ сты, Къоста та дыууӕ фарсты дӕр йӕ уӕхсджытыл хаста йӕ цыбыр царды бонты.

Хъыгагӕн, Къоста нӕ федта фыццаг «Ирон газет» 1906 азы. Уӕд Къоста мæлгæ акодта, газет та — гуыргæ.

Къостайы ном куыд журналист-публицист сӕйраджыдӕр райдыдта Ставраполӕй, газет «Северный Кавказ»-ӕй. Стӕй уырдыгӕй ахызт Кавказ ӕмӕ Уӕрӕсейы газеттӕм дӕр. Уыдон та уыдысты: газеттӕ «Казбек», «Санкт-Петербурские ведомости», «Кавказский вестник» ӕмӕ ӕндӕртӕ. Къостайæн йæхи кой чи кодта, уыцы газетты нымӕц дардыл у. Уӕлдай тынгдӕр та йӕ кой кодтой, Къоста куы амард, уӕд.

Уӕлдӕр ранымад газетты Къостайӕн мыхуыр ӕрцыдысты йӕ зынгӕ уацтӕ: «Владикавказские письма», «Накануне», «Неурядицы Северного Кавказа», «Внутренние враги», «Насущные вопросы».

Ацы ӕрмӕджытӕй иууыл тыхджындӕр разынд «Неурядицы Северного Кавказа» ацы уац ӕмӕ йӕ поэмӕ «Кӕмӕн ис хъӕлдзӕг цард» ныууыгътой Кахановы ӕд къӕлӕтджын ӕмӕ йын Цӕгат Кавказ аззадис фӕсте, бамидӕг ӕй кодтой Туркес-таны.

Къоста ӕнӕхъӕн Кавказы зӕххы ра-вӕрд ӕмӕ адӕмы хӕттыты цардыуаг иттӕг хорз кӕй зыдта, уый та бӕлвырдӕй разынд йӕ уац «География Кавказа»-йы.

Петербургаг карикатурон журнал «Стрекоза» егъау ӕрмӕг ныммыхуыр кодта Кахановыл йӕ нывимӕ. Статьяйы сӕр хуындис «Кавказское признание любви». Тынг карзӕй ӕрцыд ӕфхӕрд Каханов ацы ӕрмӕджы. Ӕрмӕджы бын автор фыст нӕу, фӕлӕ йӕ абоныбон дӕр иртасджытæ хонынц Хетӕджы фырты.

Къоста канд йӕ мӕгуыр ирон адӕмы бартыл нӕ фыста, фыста иннӕ адӕмты ӕфхӕрд, ссӕст, цардхъуаг адӕмты фарстытыл дӕр. Зынгӕ литературон критик Ардасенты Хадзыбатыр уый тыххӕй афтӕ зӕгъы: «Къоста фӕллойгӕнӕг адӕмы сӕрыл кӕй хӕцыд, сӕ бартӕ сын кӕй хъахъхъӕдта, уыцы хабар дардыл айхъуысти, бахӕццӕ ис тӕккӕ дӕрддагдӕр ӕмӕ фӕрссагдӕр хъӕутӕм дӕр. Къостамӕ цыдысты ӕфхӕрд адӕм — иронӕй, кӕсгонӕй, гуырдзиагӕй, уырыссагӕй — сӕ хъӕстытимӕ, фарстой йӕ, куырдтой дзы ӕххуыс. Бирӕ хӕттыты Къостайы фыст гӕххӕттытӕ хицӕутты уынаффӕтӕ аивын кодтой».

Ацы хабар, Къостайы фыстыты тыхы кой адӕм ракодтой сӕ зарӕджы дӕр:

«Ацы азы кӕрдӕг калмау хӕры,

Къостайы гӕххӕтт, зӕгъы, арвау нӕры».

Хетӕджы фырты сагъӕстӕ йӕ дзыл-лӕйы сомбоныл дардыл сты, фӕлӕ уыдоны ‘хсӕн иууыл егъаудӕр ӕмӕ ахс-джиагдӕр фарст у: «Цы уыдзӕн нӕ фи-дӕн,нӕ фӕстаг?».

Ирон периодикон мыхуыр цӕмӕй фӕзындаид, уымӕ сӕ тыхтӕ радтой нӕ интеллигенцийы фыццаг минӕвӕрттӕ. Уыдон та уыдысты Гӕдиаты Цомахъ, Ӕм-балты Цоцкъо, Гӕздӕнты Дзыбын, Хъаныхъуаты Алмахсидт, Бутаты Аслӕмбег ӕмӕ Уртаты Хъамболат. Ацы къорд, сӕ сӕргъ Гӕдиаты Цомахъ, афтӕмӕй раджы, 1905 азӕй, сфӕнд кодтой иронау газет рауадзын. Кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, къорд тынг хорз зыдтой ӕмӕ ӕмбӕрстой Къостайы хъуыдытӕ, йӕ бирӕ тухӕнтӕ, ӕгӕры стӕмӕй инженер Гиоты Дохцыхъойы дзуапп дӕр Къостайӕн цахӕм уыд, уый.

Къоста Иры дзыллӕйӕ куырдта ма-териалон ӕххуыс газет «Северный Кавказ» балхӕныны тыххӕй. Дохцыхъойы дзуапп та уыдис: «Адӕмы сӕ мӕгуырыл куы ныууадзис, газет йеттӕмӕ сӕ ницы ӕндавы?».

Революцийы агъоммӕйы ирон жур-налтӕ ӕмӕ газеттӕн кӕд цӕрӕнбон бирӕ нӕ уыд, уӕддӕр сæ нысаниуæг егъау уыд национ культурӕйы рӕзты хъуыддаджы. Алы газет, алы журнал йӕ бирӕ ӕрмӕджыты ӕмрӕнхъ мыхуыр кодта ирон литературон уацмыстӕ дӕр Къостайӕ райдайгӕйӕ. Ацы дуджы фӕзынгӕ газеттӕ ӕмӕ журналтӕ бӕрзонд систой Къостайы ном, Къостайы ахадындзинад.

Къоста та газетон куысты дӕр иттӕг дӕсны кӕй уыд, уый бӕлвырд у йе ‘рмӕджытӕй, стӕй цы ахсджиаг ныхас уыд Къостайӕн Дмитрий Евсеевимӕ г. «Северный Кавказ»-ы тыххӕй, уымӕй дӕр. Къоста бамбарын кодта Евсеев Дмитрийӕн,газет цахӕм хъуамӕ уа, газеты цы ӕрмӕджытӕ хъӕуы, адӕм газеты цы ӕрмӕджыты агурынц, уыдӕтты. Ахӕмтӕ дзы куынӕ уой, уӕд газет никӕйы хъӕуы. Ахӕм уыд Къостайы хъуыды, ахӕмтӕ уыдысты Къос-тайы ӕрмӕджытӕ «Северный Кавказ»-ы ӕмӕ адӕм алы номыры рацыдыл дӕр стыр цинимӕ уымӕн ӕмбӕлдысты.

Ӕргомӕй ӕрцыд загъд уый дӕр, кӕд газеты редакторыл Дмитрий Евсеев нымад уыд, уӕддӕр редакторы хӕстӕ ӕххӕстгӕнӕг Къоста кæй уыд.

Къоста ӕцӕг ӕмӕ фидар журналист уыд. Очерк «Особа» чи ныффыста, уый хуымӕтӕг журналист нӕ уыд. Кӕуылты ӕрмӕджытӕ бавӕрдта ацы очеркы, стӕй сӕ куыд арӕхстджынӕй равӕрдта кӕрӕдзи фӕдыл.

Къостайы рӕстӕджы мыхуыры рацыд чиныг «Кавказы географи» (География Кавказа). Къостайӕн ницы ирвӕзт, бакаст ацы чиныг дӕр ӕмӕ ӕрцыд иу ахсджиаг хъуыдымӕ: чиныджы автор Кавказы ӕрдзы сконд ӕмӕ адӕмимӕ зонгӕ нӕу. Цы уац ыл ныффыста, уый та дзурӕг у, Къоста Кавказы адӕм ӕмӕ ӕрдзы сконд хорз кӕй зоны, хорз кӕй зоны географион терминтӕ, ӕмӕ куыд журналист, афтӕ та йын кӕй ис дӕсны къухайст.

Къостайы фыстӕджытӕ 150 фылдӕр сты. Сӕ мидис алыгъуызон у, стӕй хуы-мӕтӕг ӕвзагæй фыст дӕр не сты.

Кӕддӕр иу поэтӕй фехъуыстон ахӕм ныхас: «Къоста ирон дзырдты дзӕбӕхтӕ ӕртымбыл кодта, йӕхи сӕ бакодта, махӕн дзы ницыуал ныууагъта».

Ацы диссаджы ныхасӕн йӕ комкоммӕ нысаниуӕг цымыдисаг у, фӕлӕ зӕрдыл дарын хъӕуы, дзырдты къӕбицмӕ куы бахизай, уӕд хъуамӕ зонай, уыцы хъуыддаджы арӕхстджын куынӕ уай, уӕд баззайдзынӕ ихсыд дзырдты, ӕвджид.

Зӕгъын ма хъӕуы уый дӕр, ӕмӕ Къоста иронау никуы ахуыр кодта, йӕ царды бонтӕ та Ирыстоны ӕтте ӕрвыста ӕмӕ афтӕмӕй куыд хорз зыдта йе’взаджы мадӕлон дзырдтӕ. Абоны бон дӕр искӕцы дзырды тыххӕй быцӕу куы фӕцӕуы, уӕд ӕй Къостамӕ агурӕм.

Нӕ ирон мивдисӕджы фӕдыл дыууӕ уацы ныффыста Къоста. Цӕгат Ирыстоны ӕгӕр фидарӕй чи дзуры «ж» ӕмӕ «ш»-йыл, уыдоны хуыдта аристократтӕ, «сӕ ныхас хъусы нуӕрттӕ лыг кӕны», зӕгъы Къоста.

Куыд хорз зыдта литературӕйы теорийы фарстытӕ ӕмӕ сӕ амонӕгау куыд дзуры Байаты Гаппойӕн, стӕй ма Цӕголты Георгийӕн дӕр!

Йӕ рӕстӕджы йӕ кӕуылты загъта Мариэтта Шагинян: «Чтобы иметь полное представление об исторической роли Коста Хетагурова, необходимо глубокое знание его публицистики».

Кӕронбӕттӕны зӕгъын хъӕуы: Къостайы зӕрдӕ цӕуыл рыст, цӕуыл тыхст, цы агуырдта йӕ рыст зӕрдӕ, уыдон фӕфыста йӕ рӕстӕджы газетты, йӕ генион хъуыды йæ куыд самыдта, афтӕ.

Къоста сидзӕрӕй схъомыл, йӕ иунӕджы кой арӕх ракӕны, фӕлӕ сын сӕ сӕйрагдӕры ныууагъта йӕ мӕлӕн бонмӕ. Нал фервӕздзынæн, уый куы базыдта, уӕд ӕй загъта:

«Мӕ царды бонты фӕтох кодтон иунӕгӕй, мӕ фарсмӕ иу адӕймаг дӕр никуы ӕрбалӕууыд».

Къоста ма тарст иу стыр хъуыддагӕй: дзӕгъӕлӕй куы амӕла искуы, йӕ мард Ирыстоны зӕххыл куынӕ ӕрцӕуа ныгӕд, кӕуӕг ӕмӕ йыл хъарӕггӕнӕг дӕр куы ничи уа. Уыцы хъуыдытӕ йӕ сӕры магъзы схӕлбурцъ кодтой, Ставраполы йе ‘мкусӕг Шумаф Тутаюкы марды уӕлхъус куы ӕрлӕууыд, уӕд.

Къоста хорз зыдта, Шумаф Тутаюкӕн мӕн у зӕгъӕг кӕй нӕй, йӕ мард дзӕгъӕл, ӕнӕхицау кӕй у. Цӕмӕдӕр гӕсгӕ, уӕд йӕхи Шумафы бынаты ӕрывӕрдта.

Уыцы ӕмӕ ӕндӕр ахсджиаг фарстытӕн дзуапп радта Къостайы фӕстӕйы дуг ӕмӕ йӕ радтӕг адӕм.

Уынӕм ӕй абоныбон, Ирӕн Къостайӕ зынаргъдӕр ном нӕй, нӕ царды рахӕцӕнты бӕттӕм иууылдӕр Къостаимӕ.

«Ирон газет»-ӕй (1906) абонмӕ ирон пе-риодикон мыхуыр алы бон дӕр мысы Къостайы ном. Иры стыр бӕрӕгбӕттӕй алы аз дӕр иу у Къостайы гуырӕн бон. Иры дзыллӕйӕн Нар ссис сӕ дзуар, сӕ кувӕндон, Поты фӕз — нӕ симӕн фӕз, Нары рындз — Къостайы цырт.

Ир, уырыс, ӕнӕхъӕн Кавказ, Къоста сӕрылхӕцӕг кӕмӕн уыд, сӕрибары тырыса кӕмӕн агуырдта, уыцы дзыллӕ кад ӕмӕ радимӕ ацы аз, октябры мӕйы, нысан кӕндзысты Къостайы райгуырды 160 азы юбилейон бон Нары, Лабӕйы, Цӕгат ӕмӕ Хуссар Ирыстоны къуымты…

ПЛИТЫ Гацыр, Хетӕгкаты Къостайы номыл паддзахадон премийы лауреат

Наверх