Хетæгкаты Къостайы амæлæтыл сæххæст 115 азы
Адæмы ‘хсæн раджы ныффидар ахæм хъуыды, зæгъгæ, æвадат æмæ цыбыркъух кæй уыд, уымæ гæсгæ. Ӕвӕццӕгӕн, ахӕм хъуыдыйы дӕр рӕстдзинад ис. Аннӕ Попова йӕм йе ‘ргом уадиссаг кӕй не здӕхта, уымӕн Къоста йӕ аххосаг, фыццаджыдӕр, уыны: «Главная причина, конечно, моя материальная необеспеченность». Афтӕ фыссы, Поповамӕ цы фыстӕг барвыста, уым. Йæ мӕгуырдзинады тыххӕй ма фыссы Гайты Иналыхъмӕ дӕр: «Я слишком ничтожен и беден, чтобы составить счастье любимого существа». Ацы ныхӕстӕм, стӕй ма ноджы йӕ бирӕ фыстӕджытӕм ӕркӕсгӕйӕ, ӕцӕгӕйдӕр ахъуыдыгӕнӕн ис: мӕгуыр уыдис ӕмӕ йын ничи бакуымдта.
Стыр лæгӕн йӕ цард дӕр стыр ӕмӕ бирӕвӕрсыг вӕййы ӕмӕ уымӕ уӕлӕнгай цӕстӕй кæсæн нæй. Хъуыддаджы арфдӕр бацӕуын, агурын, хъуыды кӕнын, анализ кӕнын хъæуы. Ӕцӕг, йӕ мӕгуырдзинады тыххӕй йæхæдæг нæ бахаста Къоста йæ ныфс бинонтæ скæнынмæ ӕви ма дзы ис ӕндӕр, ахсджиагдӕр ӕмӕ сӕйрагдӕр чи сты, ахӕм аххосӕгтӕ дæр.
Æркæсæм ма, йӕ зӕрдӕмӕ чи цыд, уыдон чи уыдысты, цахæм удыхъӕд сын уыдис ӕмӕ сӕ царды чи цы амондыл фӕхӕст, уыдӕттæм.
Йӕ ӕмдзӕвгӕтӕй иуы «Вере», зæгъгӕ, уым равдыста поэт йӕ фыццаг сыгъдæг æнкъарæнтæ. Къоста йæхæдæг афтæ фыста Цæлыккаты Аннæмæ: “Один мой товарищ по гимназии в 1897 г. привез мне из Нижегородской губернии листок из альбо-ма одной бывшей ставропольской гимназистки; на этом листке оказались мои рисунки и первое мое стихотворение, обращенное к “Вере”- подруге хозяйки альбома и подписанное “Осетин Коста”. Был я, когда писал это стихотворение, в пятом классе, а “Вера”- в седьмом, и мы с ней, будучи совсем незнакомые, считались страшно влюбленными друг в друга. На мое стихотворение она ответила тоже стихотворением, которое помещено тут же на обратной стороне листа, хотя я хорошо не помню, чье стихотворение появилось раньше в альбоме”.
Фӕстӕдӕр Къостайы музæтæ систы цалдæр сылгоймаджы. Поэмæ «Фатимæ»-йы бацæуæн, Аннæ Поповайæн кæй ныффста, уыцы акростихæй кæй райдыдта, уый дæр хуымæтæджы кæм уыдаид:
Ахх, хъазгæ мæ райгæ куы фæхæссин дæу
Нæ ницæйаг дунейæ дардмæ,
Нæ зæгъин, фæллад дæн, мæ бон хæссын нæу,
Æрдз хъусид мæ уарзыны зардмæ…
Мæ фæндыры зардмæ дæ буц сæр фæлмæн
Æруадзис мæ риуыл æнцадæй,
Фæхуыссис ды бирæ мæ риуыл мæнæн
Æмæ дæ рæвдауин мæ зардæй…
Сабыргай дын бирæ фæзарин уæд æз
Тæмæнкалгæ æрдзы хъæбысы.
Æз дын уæд фæдзурин, куыд тыхсын:
Цæйбæрц хорз у уарзын, фæллойы фæрæз,
Уд царды сæрибар куыд мысы…
(Уырыссаг æвзагæй Ардасенты Хадзыбатыры тæлмац)
Чи уыд Попова? Кавказы хӕстытӕ куы ӕрсабыр сты, уӕд Дзӕуджыхъӕумӕ æрбацыд гуйраг сомихаг Яков йӕ цард аразынмӕ. Хӕдзӕрттӕ йын уыд Калачы дӕр, фӕлӕ йӕ тынг фӕндыд Дзӕуджыхъӕуы ӕрбынат кӕнын. Балхӕдта зӕхх Купеческаяйы уынджы. Уыцы хӕдзар абон дӕр ис, раздæры кинотеатр «Октябрь»-ӕн йӕ галиу фӕрсты ӕфсӕйнаг хидырдӕм чысыл куы ӕруайай, уӕд уым. Яковӕн йӕ мыггаг уыдис Папавян, фӕлӕ йӕ Цӕгат Ирыстоны раивта ӕмӕ ссис Попов. Поповы хӕдзары райгуырдысты дыууӕ лӕппуйы Степан, Петр ӕмӕ Къостайы фидӕны музӕ Аннӕ.
Къостайӕн иугӕр нывкӕнынадон академийы йӕ хъуыддаг куы нӕ ацыд, уӕд Дзӕуджыхъӕуы ӕрцард ӕмӕ йӕ нывкӕ-ныны куыстӕй йӕхицӕн царды амӕлттӕ кодта. Арӕх-иу бадтис цӕнгӕт хидӕй чысыл дӕлдӕр, нывтӕ кодта, фыста ӕмдзӕвгӕтӕ, ӕввахс ӕм уыд Поповты хӕдзар. Уым федта гимназисткӕ Аннӕйы, йӕ зӕрдӕмӕ тынг фӕцыдис. Йӕ ахаст ын фӕхатыд чызг йӕхӕдӕг дӕр ӕмӕ йӕ цӕмӕндӕр схуыдта нигилист (йӕ мысинӕгты). Цалдӕр мӕйы фӕстӕ йӕм ныффыста фыстӕг ӕмӕ дзы куырдта, цӕмӕй базонгӕ уыдаиккой. Ӕмӕ базонгӕ сты Къостайы хӕстӕг чызг Сухиты Варварæйы фӕрцы. Поэт йӕ уарзтыл ныффыста цалдӕр ӕмдзӕвгӕйы, скодта йын йӕ ныв дӕр. Аннӕйы хуызы скодта йæ зындгонд ныв «Хъынцъымгӕнæг зӕд» дӕр. Уый тыххӕй йӕ ӕфхӕрдтой сауджынтӕ, зӕгъгӕ, йӕ цӕсгом ӕгӕр зӕххон у.
Аннӕ Попова йын разыйы дзырд нӕ загъта, фӕлӕ йыл йӕхи дӕр нӕ атигъ кодта. Абон махӕн нӕ къухы ис дзӕвгар ӕрмӕджытӕ Къоста ӕмӕ Попова Аннӕйӕн кӕрӕдзимӕ цы ахастытӕ уыдис, уыдонмӕ лӕмбынӕгӕй ӕркӕсынӕн, фӕлӕ уӕддӕр тынг зын рафӕлгъауӕн у Аннӕйы хъуыды, йӕ сагъӕстӕ Къостайы тыххӕй, цы йӕм дзырдта йӕ зӕрдӕ, цы хъуыды кодта ӕмӕ йӕ разы ӕххӕст ӕнӕхин уыдис ӕви нӕ… Къостайы хӕлар сылгоймӕгтӕй Поповайӕ вазыгджындӕр ӕмӕ ӕнӕмбӕрстгонддӕр удыхъӕд никӕмӕн уыдис. Цымыдисаг уый у ӕмӕ Попова фидарӕй дзырдта, зӕгъгӕ, Къоста ӕцӕг уарзтӕй уарзта ӕрмӕстдӕр уый, йӕ иннӕ уарзондзинады мотивтӕ та йын хуыдта хуымӕтӕджы «увлеченитӕ». Куы-иу ын загътой, зӕгъгӕ, уый раст нӕу, уӕд-иу тынг смӕсты ӕмӕ-иу кӕуын райдыдта.
Къостайӕ смой кӕнын Поповайы фӕндгӕ дӕр кодта ӕмӕ йӕ фӕндгӕ дӕр нӕ кодта. Йӕ зӕрдӕ йӕм ӕхсайдта ӕмӕ цӕмӕй йӕ фӕдыл ма ацыдаид, уый тыххӕй-иу ӕй йе ′фсымӕртӕ арвыстой куы Калакмӕ, куы та – Петербургмӕ.
Къоста йын скодта йæ портрет дæр. Зындгонд нывгæнæг Кацман стыр аргъ скодта ацы портретæн æмæ йæ æвæры номдзыд уырыссаг нывгæнджытæ Перов, Крамской æмæ Репины куыстыты æмрæнхъ.
Аннæ Попова дыууынæм азты йæ мысинæгты ныффыста:
«В награду за беспредельную любовь поэта, решила ни за кого не выходить замуж, ни с кем не связала свою жизнь и осталась с одинокой и скорбной душой».
Попова, æцæгæй дæр, йæ мæлæты бонмæ фæцардис иунæгæй æмæ амард хæрз мæгуырæй 1940 азы Калачы.
Аннæ Попова ирон адæмæн зынаргъ уымæй у, Къоста уый номыл кæй ныффыста йæ хуыздæр æмдзæвгæтæй цалдæры. Уый фæрцы поэт æргом сдзырдта, уæдыонг æфсæрмиаг цы темæ уыд ирон адæммæ дæр æмæ литературæйы дæр, ууыл.
Йæ иннæ музæ Цæлыккаты Аннæйы фыд сауджын Алык-сандры ном Ирыстоны зындгонд уыд. Къостаимæ æмзондæй рацыдысты Терчы облæсты хицау Кахановы ныхмæ, сылгоймæгты ирон гимназ кæй æхгæнын кодта, уый тыххæй. Скъола бахъахъхъæдтой, фæлæ æфхæрд æрцыдысты. Цæлыккаты бинонтæ систы Къостайæн иууыл æввахсдæр адæймæгтæ, уæлдайдæр та Алыксандры æртæ чызджы. Йæ цин, йæ хъыджы рæстæджы дæр æдзух йæ фарсмæ лæууыдысты. Фыстой кæрæдзимæ фыстæджытæ Къостайы Херсонмæ куы ахастой, уæд. Поэт уарзта уыцы уæздан хотæн сæ кæстæр Аннæйы. Куыд уарзæгой адæймаг, афтæ фыста æмдзæвгæтæ йæ номыл, арæзта йын йæ портреттӕ.
Йæ иу фыстæджы поэт фыста: «Да ведь я люблю, люблю сильнее, чем сорок тысяч братьев, – отвечаю я на эти доводы руководящей современной жизнью мудрости. – Я люблю и потому хочу, потому требую, чтобы это любимое существо было безраздельно со мною, хочу ежечасно, ежесекундно наслаждаться его созерцанием, упиваться дыханьем его уст, беззаветно отдавать ему каждое мгновенье моей жизни… хочу, требую…- Постой, постой! Что же эти мгновения твоей жизни дадут твоему любимому существу взамен?.. Любовь мою горячую, неизменную любовь… ещё, ещё что? Ещё честный труд, благородные стремления, заботы о меньшем брате, униженном, оскорблённом, ещё живопись, музыку, поэзию…Бедность нам не страшна, потому что интеллигентный труд двух добросовестных работников всегда найдёт спрос и вознаграждение…»
Аннæ уыдис рæсугъд уды хицау. Уарзта адæмы, æххуыс кодта тыхст æмæ зын уавæры бахауæгæн.
Уый иннæ Аннæйау дыууæрдæм нæ кодта, фæлæ комкоммæ загъта, Къостайæ кæй никуы смой кæндзæнис, кæд ын стыр аргъ кæны, уæддæр. Стыр кад ын кодта, куыд поэт, афтæ, фæлæ йæ бинонты цардæн нæ хъуыдис, æфсæрмæй та мой ничи кæны. Уымæй йæм азым æрхæссæн ницыхуызы ис.
Хъыгагæн, Аннæ ницы ныффыста Къостайы тыххæй æмæ уымæй стыр зиан æрхаста не стыр фыссæджы биографийæн. Йæхæдæг дæр амондджын нæ фæцис царды – Дзахсораты афицер лæппу куы фæмард, уый фæстæ моймæ цæуыны дзырд никæмæнуал радта, куыста ахуыргæнæгæй, 1914 азы уæззау рынчын фæцис, операци йын скодтой Петербурджы, фæлæ нал фервæзтис.
Цæлыккаты Аннæйы æнæразыйы дзуаппæй гениалон поэты уарзты цæхæр ахуыссыд æмæ ма кæд уый фæстæ бинонтæ æркæныныл архайдта, уæддæр – æнæ уарзгæйæ. Хатыд æнæ бинонтæ йын цæрæн кæй нал ис, уый æмæ уарзондзинадыл нал хъуыды кæнгæйæ, арф сагъæсты ныххаудис.
Къоста Петербурджы нывкӕныны академийы куы ахуыр кодта, уӕд йӕ царды фадӕттӕ мӕгуырау уыдысты, йӕ ахуыр ныууагъта ӕмӕ цӕрынмӕ ӕрцыдис Дзӕуджыхъӕумӕ. Уым фатер баххуырста Дзускъаты Петры хӕдзары. Дзускъаты Петр Ирыстоны уӕрӕх дзыллӕтӕн фаг зындгонд нӕу, афтӕмӕй уыдис ахуыргонд адӕймаг, афицер.
Къоста Дзускъатӕм куы ӕрцард, уӕд сæ чызг Косерханыл цыдис фынддӕс азы, каст фӕцис сылгоймӕгты гимназ. Ӕвӕджиауы хӕрзконд чызг уыдис ӕмӕ Къостайы, ӕрыгон лӕппуйы зæрдæмæ куыднæ хъуамæ цыдаид. Йӕ нывтӕ йын кодта, фыста йыл ӕмдзӕвгӕтӕ. Хъыгагӕн, уыцы ӕмдзӕв-гӕтӕй абонмӕ ницы ӕрхӕццӕ, фӕлӕ баззадис йӕ портрет ӕмӕ уый у се стыр хӕлардзинады ӕвдисӕн. Куыд ӕмӕ цы уыдысты сӕ хъуыддӕгтӕ, уый мах абон нӕ зонӕм, фӕлӕ Косерханы чызг, медицинӕйы зонæдты доктор Мария Похи-тонова йӕ мысинӕгты фыста: «…моя мать была очень хороша собой. Одно время Коста Хетагуров считался женихом моей матери и намечалась свадьба». Фӕлӕ сӕ амонд не скуыста, ӕмӕ Косерхан моймӕ фӕцыдис уырыссаг афицер Петр Похитоновмӕ.
Хъыгагӕн, ацы уӕздан ӕмӕ хӕрзӕгъдау сылгоймаг ницы мысинӕгтӕ ныууагъта йӕ гениалон хӕлары тыххӕй, афтӕмӕй цъус нӕ фӕцард – амард 1944 азы Мӕскуыйы цыппарссӕдзаздзыдæй.
Къостайыл 42 азы куы цыд, уæд бафидыдта Хуырымты Иорамы чызг Лейлæимæ. Чызг уыдис тынг хæрзконд æмæ йын уайдзæф кодтой, зæронд лæгæй куыд мой кæныс, зæгъгæ. «Мæнæй бирæ хистæр у, фæлæ Къоста кæй у, уый уæ рох ма кæнæд. Æз уыдзынæн Къостайы бинойнаг æмæ уый та бирæ цæуылдæрты дзурæг у».
Чызджы фыд Иорамӕн ацы хъуыддаг йӕ зӕрдӕ нӕ рухс кодта – йӕ чызг мӕллӕджытӕ хаста, ӕнӕниз нал уыд Къоста йӕхӕдӕг дӕр. Иорам кусын райдыдта Таганроджы арахъы заводы директоры хӕдивӕгӕй ӕмӕ чызджы дӕр акодта йемӕ. Къоста нысан фӕстӕмӕ нал райста, лӕварӕн сӕ ныууагъта Лейлӕйӕн. Лейлӕ 1904 азы ахицæн йæ цардæй Таганроджы.
Йæ царды кæронмæ æввахс Къоста фыста Галинæ Смирновамæ: «Дорогая Галя! Я очень беспокоюсь, что не получаю ответа на мои письма. Напишите откровенно – да или нет? – и сделайте это сейчас же». Галинæ Смирнова-Иванченко фæцард нæуæдз азмæ æввахс, амард 1968 азы. Йæ мысинæгты фыста: «Къоста уыдис мæнæй бирæ хистæр, стæй рынчын æмæ уымæ гæсгæ не сразы дæн уымæ моймæ фæцæуыныл».
Газет «Хурзæрин»
↑ Наверх